कापूस पिकावरील cotton bollworm (गुलाबी बोंडअळी) नियंत्रणासाठी पोळा अमावस्येच्या काळात फवारणी का करावी, कोणते औषध वापरावे आणि फवारणीची योग्य वेळ कोणती, याची संपूर्ण माहिती. शेतकऱ्यांसाठी मार्गदर्शक लेख.
प्रस्तावना
कापूस हा महाराष्ट्रातील आणि भारतातील प्रमुख नगदी पीक मानले जाते. परंतु या पिकाच्या उत्पादनात सर्वात मोठा अडथळा म्हणजे cotton bollworm म्हणजेच गुलाबी बोंडअळीचा प्रादुर्भाव. शेतकरी बांधवांमध्ये “आला पोळा, कपाशी सांभाळा” ही म्हण खूप प्रचलित आहे. या म्हणीचा अर्थ असा की, पोळा अमावस्येच्या काळात कापूस पिकावर गुलाबी बोंडअळी तसेच रसशोषक किडींचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणात होतो. त्यामुळे योग्य वेळी केलेली फवारणी हे पिक संरक्षणाचे सर्वात महत्त्वाचे पाऊल ठरते.
पोळा अमावस्या आणि कापूस पिकातील cotton bollworm संबंध
शतकानुशतके शेतकरी पोळा अमावस्येच्या आसपास कापूस पिकावर फवारणी करत आले आहेत. यामागे एक शास्त्रीय कारण आहे.
-
या काळात कापूस पिकावर पाने, फुले आणि फळे येण्याची प्रक्रिया सुरू होते.
-
त्याच वेळी cotton bollworm (गुलाबी बोंडअळी) मोठ्या प्रमाणात पतंगाच्या स्वरूपात उडून अंडी घालते.
-
ही अंडी ५–६ दिवसांनी अळीत रूपांतरित होतात. अळी थेट कापसाच्या कळ्या, फुले आणि बोंडामध्ये शिरून आतील भाग खाते.
-
परिणामी, कापसाच्या उत्पादनात ३०% ते ५०% नुकसान होते.
डोमकळी म्हणजे न उमललेली कळी दिसणे हे या किडीच्या प्रादुर्भावाचे लक्षण आहे. त्यामुळे योग्य वेळी म्हणजेच पोळ्याच्या आधी केलेली फवारणी पिकाला मोठ्या नुकसानापासून वाचवू शकते.
Cotton Bollworm नियंत्रणासाठी फवारणीचे महत्त्व
शेतकरी जर पोळा अमावस्येच्या काळात फवारणी करत नसतील, तर अळ्या झपाट्याने वाढतात आणि पुढे नियंत्रण करणे कठीण होते. योग्य वेळेवर फवारणी केल्यास:
-
पतंग अंडी घालण्यापासून रोखता येते.
-
नव्याने फुटणाऱ्या कळ्या व फुलांचे संरक्षण करता येते.
-
पिकाचे उत्पादन आणि दर्जा कायम राहतो.
फवारणी कधी करावी?
१. पोळ्याच्या आधी फवारणी
-
पोळ्याच्या दोन दिवस आधी फवारणी करणे सर्वात योग्य.
-
या वेळी लिंबोळी अर्क किंवा अ‍ॅझाडीरेक्टीन वापरल्यास झाड कडू होते आणि पतंग अंडी घालणे टाळतो.
-
यासोबत पोलीस किंवा प्रोफेक्स सुपर सारखी कीटकनाशके वापरली जातात.
-
वाढ नियंत्रक (Plant Growth Regulator) वापरल्यास झाडाचे पोषण सुधारते.
२. पोळ्यानंतर फवारणी
-
जर शेतकरी पोळ्याच्या आधी फवारणी करू शकले नाहीत, तर अमावस्येनंतर १–२ दिवसांत फवारणी करावी.
-
या वेळी प्रोफेक्स सुपर सर्वात प्रभावी औषध आहे.
-
हे औषध केवळ अळ्यांवरच नाही तर रसशोषक किडींवर व अंड्यांवर देखील परिणाम करते.
-
यासोबत बुरशीनाशक व टॉनिक वापरल्यास झाड अधिक सक्षम होते.
Cotton Bollworm नियंत्रणासाठी वापरायची औषधे
खालील औषधे कृषी तज्ज्ञांनी शिफारस केली आहेत:
-
लिंबोळी अर्क / अ‍ॅझाडीरेक्टीन – जैविक नियंत्रणासाठी उपयुक्त.
-
प्रोफेक्स सुपर (Profex Super) – अळ्यांसाठी प्रभावी रासायनिक कीटकनाशक.
-
पोलीस – पूरक कीटकनाशक.
-
बुरशीनाशके – पाने व मुळांचा आजार टाळण्यासाठी.
-
टॉनिक / वाढ नियंत्रक – पिकाच्या तंदुरुस्त वाढीसाठी.
हे देखील वाचा : Nuksan Bharpai 2025 – अतिवृष्टीग्रस्त शेतकऱ्यांना मदतीची हमी
फवारणी करताना घ्यावयाची काळजी
-
औषधांचे प्रमाण नेहमी तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानुसार घ्यावे.
-
सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी फवारणी करावी.
-
सुरक्षिततेसाठी मास्क, हातमोजे आणि डोळ्यांचे संरक्षण वापरावे.
-
एकाच प्रकारचे औषध वारंवार न वापरता त्यामध्ये बदल करावा.
-
शेतातील कीडनियंत्रणासाठी IPM (Integrated Pest Management) पद्धतीचा अवलंब करणे फायदेशीर ठरते.
शास्त्रज्ञांचे मार्गदर्शन
डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला येथील तज्ज्ञांच्या मते:
-
पोळ्याच्या दोन दिवस आधी व नंतर गुलाबी बोंडअळीचे पतंग अंडी घालतात.
-
त्यामुळे या काळात केली जाणारी फवारणी सर्वाधिक परिणामकारक ठरते.
-
योग्य फवारणीमुळे पिकाचे नुकसान किमान ३०–४०% टाळले जाऊ शकते.
शेतकऱ्यांसाठी मार्गदर्शनाचे मुद्दे
-
पोळ्याच्या आधी जैविक औषधे वापरा.
-
पोळ्यानंतर रासायनिक औषधे वापरून किडींवर नियंत्रण मिळवा.
-
नियमित शेत निरीक्षण करा.
-
किडींची लक्षणे दिसताच फवारणी करा.
-
प्रतिकारशक्ती टाळण्यासाठी वेगवेगळी औषधे वापरा.
Cotton bollworm म्हणजे गुलाबी बोंडअळी ही कापूस पिकासाठी सर्वात मोठा धोका आहे. पोळा अमावस्येच्या काळात योग्य औषधांची फवारणी केल्यास या किडीवर प्रभावी नियंत्रण मिळवता येते. वेळेवर फवारणी करणे, योग्य औषधांची निवड आणि शेत निरीक्षण यामुळे शेतकरी बांधवांना चांगले उत्पादन आणि आर्थिक फायदा मिळतो.
हे देखील वाचा : अपडेटेड टाटा पंच ईव्ही २०२५ – नवीन रंग, वैशिष्ट्ये आणि जलद चार्जिंगचे अनावरण
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
प्र.१: पोळा अमावस्येच्या आधी कोणते औषध फवारावे?
उ. पोळ्याच्या दोन दिवस आधी लिंबोळी अर्क किंवा अ‍ॅझाडीरेक्टीन वापरावे. यामुळे पतंग अंडी घालत नाही.
प्र.२: पोळ्यानंतर कोणते औषध सर्वात प्रभावी आहे?
उ. पोळ्यानंतर प्रोफेक्स सुपर हे औषध सर्वात परिणामकारक मानले जाते.
प्र.३: Cotton bollworm चा प्रादुर्भाव ओळखण्यासाठी कोणती लक्षणे दिसतात?
उ. डोमकळी (न उमललेली कळी) दिसणे, बोंडावर छिद्र पडणे आणि आतील भाग खाल्लेला दिसणे ही प्रमुख लक्षणे आहेत.
प्र.४: फवारणीची योग्य वेळ कोणती?
उ. सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी उशिरा फवारणी करणे योग्य ठरते.
प्र.५: औषध वापरताना कोणती काळजी घ्यावी?
उ. योग्य प्रमाण पाळणे, संरक्षक साधनांचा वापर करणे आणि औषधांची अदलाबदल करणे आवश्यक आहे.